Անհատական աշխատանք: Հակաարաբական ապստամբությունները..

 Արաբներն առաջին անգամ Հայաստան են ներխուժել 640թ.-ին։ Հետագա տանամյակներում արաբները մի քանի անգամ ասպատակել են Հայաստանը և 701 թ. վերջնականապես նվաճել երկիրը։ Նրանք Հայաստանը, Վիրքը, Աղվանքն ու Մերձկասպյան շրջանները միավորում են Արմինիա վարչաքաղաքական միավորում, որի կենտրոնը Դվին, ապա` Պարտավ քաղաքն էր։ Արմինիան կառավարում էր արաբ ոստիկանը։ Հայաստանի կառավարումը տրվում էր Հայոց իշխանին։

Արմինիայի առաջին արաբ ոստիկանի (կառավարիչ)՝ Աբդուլլահի դաժան հարկահանությունը և կրոնական հալածանքները դրդեցին հակաարաբական ապստամբությանը, որը գլխավորեց Աշոտ իշխանի (885-890) որդին՝ Սմբատ Բագրատունին ( 890-ից): Նախարարների ժողովը որոշում է պատվիրակություն ուղարկել Բյուզանդական կայսրություն, օգնություն ստանալու նպատակով: Ակոռի գյուղ հասածնախարարների հետապնդում էր ավելի քան 5000-անոց արաբական զորքը: Հայկական 2000-անոց այրուձին շարունակում է ճանապարհը և Երասխի հովտում ՝ Վարդանակերտ ավանում, 703թ.ի հունվարին բանակ է դնում: Աբդուլլահ ոստիկանը սպանվում է: Հայերը հայտնում են, որ իրենք ցանկանում են հեռանալ, սակայն արաբները խաղաղ բանակցելու ցանկություն չունեին: Լուսաբացին ապստամբները գրոհում են թշնամու զորքի վրա, որը սառնամանիքին գիշերելով բաց երկնքի տակ կորցրել էր մարտունակությունը: Ջախջախված արաբների փախուստի պահին սառույցը ջարդվում է, և նրանցից շատերը խեղդվում են Երասխի ջրերում: Միայն 300 հոգու պատսպարում և  բուժում է Կամսարական իշխանուհի Շուշանը և խնդրում Սմբատին նրանց կենդանի թողնել: Հաղթանակած հայերը ռազմավարից արաբական ձիեր են ուղարկում կայսերին, ով շնորհակալություն է հայտնում Սմբատին և նրան կյուրապաղատի (բյուզանդական աստիճան և պաշտոն 5-14-րդ դարերում, շնորհովի, ոչ ցմահ։ Կյուրապաղատ պալատական բարձրաստիճան պաշտոնյա էր, կայսեր, պահակախմբի հրամանատարը։ Կյուրապաղատի կինը կոչվել է կուրոպալատիսսա) կոչում տալիս: Սմբատ Բագրատունին Դրաշպետ գյուղի մոտ պարտություն կրելով` հեռանում է Արևմտյան Վրաստանի Փոյթ քաղաքը (այժմյան` Փոթի): Այդ պարտությունից հետո ապստամբությունը սկսում է մարել։ Այնուհետև Սմբատը գնում է Տայք և ամրանում Թուխարք ամրոցում: Ապստամբությունը ընդգրկել էր Երևանը, Վնանդը, Վասպուրականը: Ռշտունիք նահանգի Գուկանք գյուղի մոտ ապստամբները Վասպուրականի Սմբատ իշխանի գլխավորությամբ ջախջախում են թշնամուն: Միայն 280 արաբ զինվոր փախչում են և  եկեղեցում թաքնվելով ներում են խնդրում: Սմբատը եկեղեցուց դուրս է հանում չարագործներին և մահապատժի ենթարկում: Արաբական Խալիֆայությունը ապստամբների դեմ մեծաքանակ զորք է ուղարկում: Սահակ Ձորափորցի կաթողիկոսը մի քանի նախարարների հետ գնում է արաբական հրամանատարի մոտ բանակցելու: Կաթողիկոսը նամակով խնդրում է ճանաչել հայկական հավատը և հրաժարվել արյունահեղությունից: Արաբ հրամանատարը գրավոր երդում է տալիս եպիսկոպոսներին: Սակայն արաբական զորքը ներխուժում է երկիր և հետևում հայ նախարարների գործողություններին: Խալիֆ Վալիդ առաջինը մտածում է Հայոց աշխարհից վերացնել նախարարական տոհմերը՝ հեծյալների հետ միասին: 705թ.ին Հայաստանում այրուձիի հաշվառում կատարելու և ռոճիկ վճարելու պատրվակով Նախիջևանը բռնազավթաժ արաբ կառավարիչը՝ Կասըմը, իր մոտ եկած հայ նախարարներին բռնի զինաթափում, թալանում և փակում է Նախիջևանի ու Խրամի եկեղեցիներում ու ողջակիզում նրանց: Այս գազանային ոճրագործության ժամանակը կոչվել է <<Կրակի տարի>>: Սմբատ Կյուրապաղատը և մի քանի նախարարներ հեռանում են Եգերաց աշխարհը և միայն 709թ.ին են կարողանում վերադառնալ իրենց տները:

725թ.-ից սկսած արաբական խալիֆայությունը կտրուկ բարձրացնում է հարկերը։ Քրիստոնյաները դառնում էին ազգային ու կրոնական խտրականույթան զոհ։ Միաժամանակ, իշխան Աշոտ Բագրատունուն (732-748թթ.) հաջողվում է վերականգնել հայոց այրուձիու իրավունքները։ Արաբական խալիֆայությունում Օմայաններիև Աբասյանների միջև սկսվում են գահակալական կռիվներ: Խառը իրավիճկից օգտվելով 748թ.ին հայերըբապստամբում են Գրիգորև Դավիթ մամիկոնյան եխբայրների գլխավորությամբ: Խալիֆի հրամանով Դավթին ձերբակալում և սպանում են: Գրիգորի հետ եղած նախարարներին է միանում հայոց իշխան և սպարապետ՝ Աշոտ բագրատունին: Նրանք գնում են Տայք ՝ հույս ունենալով օգնություն ստանալ Պոնտոսում գտնվող Բյուզանդական զորքից: Աշոտը հեռանում է Բագրեվանդ գավառ, իսկ Գրիքորին նենգորեն տեղեկացնում են, թե Աշոտը հարել է արաբներին: Նրա հրամանով Դավթի ծառաները Աշոտին կուրացնում են: Բյուզանդիայից այդպես էլ օգնություն չստանալով՝ Գրիգորն անցնում է Կարին, սակայն ծանր հիվանդանալով մահանում է: 749թ. Հայոց իշխան է դառնում Մուշեղ Մամիկոնյանը, որին 753թ.ին Հաջորդում է Սահակ Բագրատունին: 750թ.-ին նոր խալիֆ Աբուլ-Աբբասին հաջողվում է ճնշել ապստամբությունը։ Ապստամբության հետևանքով բարձրանում է Մամիկոնյանների տան հեղինակությունը, սակայն Հայաստանի իրավիճակն էլ ավելի է բարդանում, իսկ հարկերն էլ ավելի ծանրանում։ Ապստամբությունն արձագանք էր գտել Սասուն-Խութ գավառում, որտեղ ապստամբությունը ղեկավարում էր Հովհանը: Քաջ Սասունցիները սպանում են այնտեղ նշանակված արբ կաառավարչին: Խալիֆայությունն ստիպված էր Հովհանին նշանակել “Լեռան” կառավարիչ: Դրանից իսկ Սասուն գավառը, որ մինչ այդ մտցվել էր “Ջազիրա” նահանգի կազմի մեջ, միանում է Արմինիային անցնելով հայոց իշխանի իրավասության ներքո: 748-750թթ.ը ապստամբության ճնշումից հետո էլ Հայաստանն շարունակում է պահպանել ներքին ինքնուրույնության մի շարք տարրեր:

774 -775թ. բռնկվում է հակաարաբական ամենախոշոր ապստամբությունը։ Ապստամբության նախաձեռնողն Արտավազդ Մամիկոնյանն էր, ով սկսեց Կումայրի (Գյումրի) բնակավայրից։ Գնալով՝ Դվին նա ռազմական խորամանկությամբ արաբ ոստիկանից զենք էր ստացել՝  խալիֆայության թշնամիների դեմ կռվելու պատրվակով: Այնինչ Շիրակում զինելով իր ռազմիկներին՝ նա հարձակվում է արաբ գլխավոր հարկահանի վրա, խլում հավաքված ամբողջ հարկը և իր ընտանիքով ու զինակիցներով հեռանում Մեծ Հայքի հ.ս. ա.մ.: Ապստամբներին հետապնդում է մեծաքանակ արաբական զորքը: Թշնամու հետ բախումից հետո, Արտավազդը հեռանում է Եգերաց աշխարհ: Ապստամբներին այդուհետ ղեկավարում է Մուշեղ Մամիկոնյանը: Ջախջախելով Տարոն ներխուժած արաբական ջոկատը՝ նա ընտանիքով ամրանում է Արտագերս ամրոցում: Շուտով 260 զինակիցների հետ Մուշեղը Բագրևանդ  գավառում ոչնչացնում է արաբ հարկահաններինև հարկապահանջումը Հայաստանից դադարեցվում է: Ապստամբությունը ծավալվում է: Հայ ապստամբական ուժերի թիվը հասնում է 5000 զինվորի: Ապստամբները պաշարում են Կարինը: 775թ.ի գարնանը խալիֆը ապստամբների դեմ 30-հազարանոց զորք է ուղարկում, որը գալիս է Խլաթ: Ապստամբները հասնում են Արճեշ քաղաքը և ապրիլի 15-ին մարտի մեջ է մտնում արաբների հետ: Զոհվում են չորս իշխաններ և 1500 ռամիկներ: Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցավ Արածանի գետի հովտում՝ Արձնի գյուղի մոտ, 775թ.ի ապրիլի 25-ին: Հայրենիքի ազատության համար իրենց կյանքը զոհաբերեցին Բագրատունյաց, Մամիկոնյան, Գնունյաց և այլ տոհմերից նախարարներ և ռամիկներ՝ մոտ 3000 հոգի:

IXդ. Խալիֆայության թուլացման պայմաններում կրկին հզորանում էին Բագրատունի, Արծրունի, Սյունիքի, Արցախի հայկական իշխանությունները: Սմբատ Բագրատունու որդին՝ Աշոտ Մսակերը, ընդարձակել էր իր տիրույթները Տարոնում, Շիրակում, Աշոցքում, Բագրևանդում, Տայքում և այլն: Նա 804թ.ին ճանաչվեց հայոց իշխան: Նրան իշխանց իշխանի պաշտոնում հաջորդեց որդին՝ Բագարատ Բագրատունին (826-851թթ):

IX դարում հայ ժողովուրդը շարունակեց պայքարն անկախ պետականության վերականգման համար: 850թ. Բ. Բագրատունին Աշոտ Արծրունու հետ արաբ նվաճողներին դուրս քշեց Տարոնից: Մի ուրիշ զորախումբ ջախջախվեց Վասպուրականում: 851թ. Յուսուֆի գլխավորությամբ արաբական զորաբանակ է ներխուժում Հայաստան: Խլաթում նա խաբեությամբ ձերբակալում է բագարատին և ուղարկում խալիֆայություն: Հովնան խութեցու և Բագարատի որդիներ՝ Աշոտի ու Դավթի գլխավորությամբ սասունցիները Տարոնում հարձակվում ու ոչնչացնում են զավթիչներին: Յուսուֆը փախչում և թաքնվում է Բ. Բագրատունու կառուցած Ս. Փրկիչ եկեղեցու գմբեթում: Սասունցիները, գտնելով ոճրագործին, մահապատժի են ենթարկում: Ապստամբությունն ավելի է ծավալվում: Այդ պայքարն արտացոլվում է <<Սասնա ծռեր>> դյուցազներգությունում: 852թ.ի խալիֆը հայ ապստամբների դեմ ուղարկում է իր դաժանությամբ աչքի ընկած Բուղա անունով մի թուրք վարձկան զորականի:  Թշնամին ասպատակում է Բաղեշը, Խութը և Սասունը: Բնակչության մի մասին բուղան կոտորում է, մյուսներին գերեվարում, այդ թվում Հովնան Խութեցում և Բագարատի որդիներին: Վասպուրականցիներն Աշոտ Արծրունու գլխավորությամբ ամրանում են Նկան աամրոցում և հերոսաբար դիմադրում արաբներին: Աշոտի ձերբակալությունից հետո արաբների դեմ պայքարը շարունակում է նրա եղբայրը՝ Գուրգենը: Բուղայի 15.000-անոց զորքի դեմ Գուրգենը կռվում է 900 ռազմիկներով: 852թ.ին “Արյան լիճ” կոչվող լեռնային բարձրադիր լճի ափին, տեղի ունեցած ճակատամարտն ավարտվում է հայերի հաղթանակով: Գուրգեն զորավարը գլխավորեց ճակատի ձախակողմը, որպեսզի թիկունք լինի հետևակազոր մարտակիցների զորագնդին, իսկ աջ թևը տվեց Ապումկդեմին: Ապա խիստ շարքերով, հանդուգն հարձակմամբ դիմեցին առաջ, բախվեցին զորագնդին, ճեղքեցին ճակատը ու ետ դարձրին այլազգիներին: Գոչում էին վիշապաձայն, պատառոտում առյուծաբար, խոցում ինչպես վարազը և մատնում էին մահվան ու պարտության: Պատերազմը երկարեց մինչև օրվա տասներորդ ժամը, այլազգիներին հասցրեցին մեծամեծ հարվածներ: Պարտված թշնամին խուճապահար փախչում է Վասպուրականից: 853թ.ին բուղայի զորքը ասպատակում է Վիրքը,սակայն հյուսիսում պարտվելով Կովկասի լեռնականներից կրկին ներխուժում է Հայսատան: Բուղան մի շարք խայտառակ պարտություններ է կրում Արցախում: Հայոց իշխան Եսայի Աբու-Մուսեի քաջարի զինվորները Քթիշ ամրոցը մոտ մի տարի անառիկ են պահում: Բուղան Եսայուն առաջարկում է հանձնվել: Քաջարի իշխանը կտրականապես մերժում է: Բանակցելու պատրվակով նա իր մոտ է կանչում ու ձերբակալում քաջարի զորականին: Վասպուրականում ապստամբները Գուրգեն Արծրունու գլխավորությամբ ջախջախում և դուրս են մղում արաբներին: Բուղան  այս պարտություններից հետո վերջնականապես խայտառակվում է, և խալիֆը 855թ. Նրան Հայաստանից հետ է կանչում: Հայոց հզորագույն ապստամբությունը սասանեց արաբական տիրապետությունը Հայաստանում: 885 թ.ին Աշոտ Բագրատունին հռչակվեց Հայաստանի թագավոր: